ՔԱՐՈԶԳԻՐՔ

Այս մասում մենք տեղադրելու ենք մեր Եկեղեցու նշանավոր  հայրերի, վարդապետների, ինչպես նաև մեր օրերի հոգևորականների գրավոր քարոզները՝ այն վստահությամբ, որ դրանք կլուսավորեն և հավատք կներշնչեն բարեպաշտության ձգտող մեր հավատավոր զավակների միտքն ու սիրտը:



Ս. Գրիգոր Տաթևացի

ՔԱՐՈԶ ՄԱՀՎԱՆ ՄԱՍԻՆ






Ս.Գրիգոր Տաթևացի 
ՔԱՐՈԶ ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ




ՄԻՔԱՅԵԼ ԵՊՍ. ԱՋԱՊԱՀՅԱՆ
ԱՍՏՎԱԾԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ.
ԱԶԳԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱՅՆԱՄՈԼՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԸ

«Պիտի սիրես քո Տեր Աստծուն քո ամբողջ հոգով, քո ամբողջ էությամբ, քո ամբողջ ուժովքո ամբողջ սրտով, քո ամբողջ մտքովև քո ամբողջ զորությամբ» (Բ Օրին. Զ 5, Մատթ. ԻԲ 37, Մարկ. ԺԲ 30, Ղուկ. Ժ 27):
Կեղծավոր փարիսեցի օրենսգետի սադրիչ հարցին, թե որն է ամենամեծ կամ ամենաառաջին պատվիրանը, Քրիստոս աներկբա ձևով հրեական հավատքի խոստովանությունը` «Շեման», ներկայացրեց իբրև ամենամեծ և ամենաառաջին պատվիրան: Համատես ավետարանիչները համակարծիք են սույն տերունական պատգամը բոլոր քրիստոնյաներին փոխանցելու մեջ` իբրև կրկին պատվիրաններից մեծագույնն ու առաջնահերթը:
Աստվածասիրության սույն հրահանգն առավել իմաստավորվում և պատճառաբանվում է աստվածաբան Հովհաննես ավետարանչի հաստատումով` «Սիրենք Աստծուն, քանզի նախ նա սիրեց մեզ» (Ա Հովհ. Դ 19):
Աստծո կողմից մարդու արարումը սիրո արտահայտություն է, և անգամ մարդու մեղանչումից հետո Աստծո` մարդկության ընտրյալ հատվածի հետ կնքած ուխտն ու դաշինքը սիրո ուխտ է և դաշինք, սիրո միություն` Աստծո կողմից անայլայլելի հավատարմությամբ երաշխավորված:
Ուստիև Աստծուն սիրելն առավելապես պետք է հասկացվի և ըմբռնվի ուխտի նկատմամբ անվերապահ հավատարմության լույսի ներքո: Բնականաբար զարմանալի չէ ուրեմն, որ այս փոխադարձ սերը ենթադրում է պարտավորություն և պատվիրանահարգություն, որոնց կատարումով է ձեռք բերվում իրավունքն ու արտոնությունը: Այդ իսկ պատճառով այս սիրո անհրաժեշտությունն ստացել և ստանում է պատվիրանի տեսք, իսկ այդ պատվիրանը ձեռք է բերում առաջնային և գերակա նշանակություն, ինչից կախված են մնացյալ բոլոր պատվիրանները:
Ո՞րն է մնացյալ բոլոր պատվիրանների հարգման «միտք բանին», եթե Աստծո սիրո նմանօրինակ արտահայտությունը չի ունենում իր համարժեքը, այսինքն` եթե մարդը չի փոխադարձում Աստծո անպայմանական սիրուն: Աստծո պատվիրանների նկատմամբ հարգանքը պետք է բխի  Աստծո նկատմամբ անմնացորդ սիրո զգացումից. այս է աստվածասիրության անհրաժեշտության հիմնավորումը:
Այնուամենայնիվ, աստվածասիրությունը չի կարող արտահայտվել և սահմանափակվել սոսկ տեսանելի լեգալիզմի կամ ծիսական արտաքին ձևերի մեջ, այլ պետք է ընդգրկի ողջ մարդուն` իր ողջ զորությամբ, իր սրտով, իր էությամբ, իր մտքով և այլն: Հետևաբար, սա մարդու համար էութենական և գոյաբանական անհրաժեշտություն է` կենդանի, առողջ և դինամիկ հոգևոր վերընթացով, ոչ թե սոսկ խոսք և թվացյալ գործ: Այդ իսկ պատճառով, գոհությունն Աստծուց և վստահությունն Աստծո նկատմամբ անհրաժեշտ բաղկացուցիչ մասերն են այդ ներքին աստվածասիրության: 
Պատահական չէ ուրեմն, որ մարգարեները դատապարտում են աստվածասիրության սոսկ «էքստերնալիստ» արտահայտությունները և բարեպաշտության ցուցադրականությունը` մարդկանց ուշադրությունը հրավիրելով ներքին հոգևոր վիճակի և էության ու գոյության ամբողջականության վրա: «Պատարագ Աստուծոյ` հոգի խոնարհ», ասում է Սուրբ Գիրքը Դավիթ մարգարեի բերանով:
Աստվածասիրության հոգևոր և փրկաբանական խորությունները բացահայտվում են Քրիստոսի զոհաբերությամբ, երբ «Աստված այնքան սիրեց աշխարհը, որ իր միածին Որդուն տվեց, որպեսզի աշխարհը փրկվի»: «Չկա ավելի մեծ սեր, քան եթե մեկն իր կյանքն է տալիս ուրիշի համար», ասաց Քրիստոս: Հետևաբար Աստծո գերագույն, միևնույն ժամանակ թերևս անըմբռնելի և անբացատրելի սիրո այս դրսևորման դիմաց մարդու աստվածասիրությունն այլևս դառնում է բարոյական առարկայական անհրաժեշտություն, իսկ հնարավոր բացակայությունը` չպատճառաբանված անբարոյականության ենթակայական դրսևորում:
Ուստիև քրիստոնեության մեջ աստվածասիրությունը ներկայանում է ամբողջովին նոր և թարմ երանգներով: Քրիստոնյան սիրում է Աստծուն և պարտավոր է սիրել Նրան ոչ թե պատժից սարսափելով կամ էլ պարզապես ենթարկվելով տրված հրահանգին, այլ որովհետև սերը ծնում է սեր, և սիրուն պետք է պատասխանել միմիայն սիրով:
Այս լույսի տակ դիտելով խնդիրը, կարող ենք եզրակացնել, որ աստվածասիրությունը պատվիրան իսկ չէ, այլ մնայուն և հաստատուն անհրաժեշտություն` Աստված-մարդ հարաբերությունն իր ճիշտ ուղեծրի մեջ պահելու համար: «Ով սիրում է Աստծուն, ճանաչված է Նրանից», ասում է Պողոս առաքյալը Կորնթացիներին ուղղած իր նամակում (Ը 3):
Մարդու բնական ցանկությունն ու երազանքը պետք է լինի ճանաչել Աստծուն և ճանաչվել Աստծո կողմից, ինչը հնարավոր է միմիայն սիրո ճանապարհով: Եվ քանի որ Աստծո կողմից ցուցադրվող սերն անփոփոխ է և անայլայլ, ուստի մեր սերն էլ պետք է լինի անփոփոխ և անայլայլ:
Սուրբգրական կերպարների մեջ Աստծո սիրուն անվերապահ արձագանքած մեծագույն կերպարը եղել և մնում է Աբրահամը, ով սեմական ժողովուրդների նախահայրն ու նահապետը դարձավ: «Նա հավատաց Աստծուն, և այդ հավատքն իրեն արդարություն համարվեց»:
Սակայն մենք անպայմանորեն անհրաժեշտություն չունենք դիմելու Աբրահամին` աստվածասիրություն ուսանելու համար: Մենք այլ օրինակ ունենք, ով Աբրահամից ութ դար առաջ ապացուցեց իր աստվածասիրությունը` դրա համար իր կյանքը զոհելու պատրաստ լինելով անգամ: 
«Դյուցազն, գեղապատշաճ, քաջագանգուր, խայտակն, անձնեայ, հաստաբազուկ, կորովաձիգ, քաջ, ուշիմ և խոհեմե Հայկ նահապետ: Քրիստոսից 2500 տարի առաջ մեկ և միակ Աստծուն պաշտող և միմիայն Նրան հավատարիմ սիրով նվիրված հսկան թողեց բարեբեր ու բարեխառն Բաբելոնը և իր ազգատոհմով եկավ բնակվելու «ի ցրտութիւն սառնամանեաց»` հրաժարվելով երկրպագել Բելին և իր կուռքերին: 
Եվ եթե Աբրահամն Աստծո հրահանգով լքեց իր բնակավայրը, Հայկը կամովին թողեց իր ծննդավայրը` հանուն աստվածասիրության: Եթե Աբրահամն Աստծո խոստմամբ գնաց դեպի այն երկիրը, որ «մեղր և կաթ էր բխում», Հայկը կամավորապես ուղևորվեց այն ժամանակվա քաղաքակիրթ աշխարհի ամենացրտաշունչ և քարքարոտ հյուսիսային երկիրը:
Ընդհանուր առմամբ Հայկի այս գաղթը ներկայացվում է իբրև ազատատենչության դրսևորում, ինչը բացարձակապես ճշմարիտ է, սակայն մեծավ մասամբ մոռացության է մատնվում սույն ազատության ձգտման աստվածաբանական և կրոնական հենքը: Պատահակա՞ն էր, որ Նոյի Աստծուն պաշտող մեր նահապետն իր համար բնակատեղի ընտրեց հենց այն վայրում, որտեղ Աստված հաշտություն էր կնքել մարդկության հետ` երկրում Արարատյան: Ինչո՞ւ Հայկը մերժեց Բելին և չվերադարձավ Բաբելոն, ուր կարող էր «կալ ի հանդարտութեան և բնակիլ ուր հաճոյ էե: Ինչո՞ւ էր նա պատրաստ «մեռնել քաջութեամբ», ինչի դեպքում «ամենայն ինչ ի ծառայութեան Բելայ» էր մնալու: Ո՞րն էր մեռնելու այդ շահը, որ առաջ էր մղում գեղագանգուր հսկային:
Սա ավատատիրական կռիվ ու պատերազմ չէր, այլ հավատքի և աստվածասիրության համար նահատակության պատրաստակամություն: Վարդան Արևելցին իրավամբ հայտարարում է, որ Հայկն ամեն ինչից առաջ նախանձախնդիր եղավ աստվածային փառքին, քանզի «ոչ պաշտեաց զպատկերն Բելայ, այլ խրախուսեալ յԱստուած` սատակեաց զնոյն ինքն զկենդանին` զառաջնորդն կռապաշտութեան»: Ընդ որում, հստակ է, որ Հայկը Բելի կռապաշտությունը չի փոխարինում այլ կռապաշտությամբ և հեթանոսությամբ, այլ մեկ և միակ Աստծո նկատմամբ հավատարմությամբ:
Ուրեմն մեր աստվածասիրությունն Ավարայրում չէ, որ առաջին անգամ փորձության է ենթարկվում, այլ Հայոց ձորում` Քրիստոսից 2500 տարի առաջ: Կարելի է ասել, որ մեր ազգը ծնվել է աստվածասիրության դրսևորման ընթացքում, և հենց աստվածասիրությունն է, որ դարձել է մեր ազգային ծննդյան օրորոցը: Սրանով պետք է բացատրել և կարելի է միայն բացատրել հայ ժողովրդի հաճախակի դրսևորվող թեկուզ ենթագիտակցական մղումը դեպի աստվածասիրություն, քանի որ մեր ծնունդը եղել է հենց այսպես:
Սակայն Հայկի սերունդները, ինչպես և սերունդներն Աբրահամի, չկարողացան և ի վիճակի չեղան մաքուր և անաղարտ պահել ճշմարիտ Աստծո նկատմամբ սիրո հավատարմությունը և հաճախ պատահական «սիրային» կապերի մեջ մտան օտար չաստվածների հետ` նրանց հարազատ և սեփական համարելով: Մինչ ենթագիտակցական հիշողությունը մնաց, որն էլ հեշտացրեց Ս. Գրիգոր Լուսավորչի առաքելությունը, ով կարողացավ Տրդատին սպառիչ և հրաշալի կերպով համոզել, որ հայ ժողովուրդը հեռացել է Հայկի Աստծուց` այն Աստծուց, ով այդ ընթքացքում արդեն մարդացել և մարմնացել էր իբրև Հիսուս Քրիստոս` վերստին մեզ սիրո հավատարմության նոր ուխտի հրավեր ուղղելով: 
Համոզված եմ, որ հայ ժողովրդի հասցեին հնչող ավելի վիրավորական արտահայտություն չկա և չի կարող լինել, քան այն, որ իբր թե հայերը թողեցին իրենց հայրենի աստվածներին և մի պարթևազգի քարոզչի միջոցով հրեաների աստծուն սկսեցին երկրպագել: Եթե իրոք այդպես է եղել, ավելի արհամարհելի ազգ, քան հայ ժողովուրդն է, երևակայելն իսկ անհնարին է: Եթե մեկ օտար մարդ կարող է միայնակ հեղաշրջել ազգի ողջ արժեքային համակարգը, նշանակում է կամ այդ ազգն է ողորմելի, կամ այդ արժեքային համակարգը: «Բայց ոչ», գոչում ենք մենք` Պողոս առաքյալի հանգոյն: Հայ ժողովուրդն այդքան պրիմիտիվ և այդքան պարզունակ ազգ չէ` օտար քարոզությանը փարվելու և դրա համար անիմաստ արյուն թափելու ընդունակ: Ուստի անհրաժեշտ է մերժել նման մեկնաբանությունը, որը պարզապես հողին է հավասարեցնում հայ ժողովրդի եզակի առաքելությամբ անցած հազարամյա ուղին:
Ինչպե՞ս կարող էր օտարի քարոզությամբ հավատափոխ ժողովուրդն Ավարայր իջնել «վասն Յիսուսի»` այդ հավատափոխությունից ընդամենը 150 տարի հետո, և ինչո՞ւ դարձյալ պետք է պատրաստ լիներ մեռնելու` իր «հարազատ» աստվածներին վերադառնալու փոխարեն: Ինչո՞ւ այդ նույն ժողովուրդը դարեր շարունակ պատրաստ էր և պատրաստ է նաև այսօր մեռնել մի Աստծո համար, ում հետ հաճախ միմիայն ենթագիտակցական հիշողությամբ է կապված սոսկ: Եվ ինչպե՞ս եղավ, որ «օտար» աստծո համար մեռնող ժողովուրդը մեռնելու պատրաստ չեղավ իր «հարազատ» աստվածների համար:
Ուրեմն եզրակացությունը մեկը և միակը կարող է լինել: Հայ ժողովուրդը կազմավորվել է աստվածասիրության և աստվածամերժության պայքարի հորձանուտում` առաջինն ընտրելով որպես իր գոյության խարիսխ և ինքնության գրավական: 
Ժողովուրդներն իրենց առաքելությունը կամ ստանում են ի վերուստ, կամ ձևավորում են ինքնուրույուն: Հավատացյալի համար այն ի վերուստ նախասահմանված է, իսկ անհավատի համար` հեղինակված է ժողովրդի կողմից: Երկու դեպքերում էլ անիմաստ է ուղեծրից շեղվել: Հետևաբար, պատմական և կրոնական առումներով ընտրությունը կատարված է: Ուզենք, թե չուզենք, աստվածասիրությունը հայ ինքնության անօտարելի հատկությունն է` երբեմն խորքերում նիրհած, սակայն առողջ և կենսունակ միշտ:
Ոչ աստվածասեր հայը ժխտում է իր սեփական ինքնությունն ու պատմությունը` դրա դիմաց որևէ ռեալ փոխարինելի այլընտրանք չառաջարկելով: 
Այսպիսով մենք աստվածասիրության ճանապարհով ձեռք բերեցինք այն աշխարհագրական տարածքը, որ անվանեցինք Հայք` Հայաստան, և որը դարձավ մեր հայրենիքը: Այստեղ հետևաբար անհնար է չնկատել աստվածասիրության և հայրենասիրության, Աստծո և հայրենիքի ուղղակի կապն ու առընչակցությունը:
Աստվածասիրությամբ առաջնորդվող ազգին աստվածասիրության միջոցով տրված ժառանգությունը բնականաբար հայրենիք պիտի համարվեր և նույն սիրուն ու խանդաղատանքին արժանանար, քանի որ երկուսի կապն ակնհայտ էր և անհերքելի:
Այստեղ կարևոր աստվածաբանական հենքի ենք հանդիպում, որն է ժառանգության հասկացությունը: Ի՞նչ է նշանակում «հայրենիք». «հայրենիք» նշանակում է հորենական, հորից ժառանգված, հորենական ժառանգություն: Ընդհանրապես, ժառանգության իրավական ճանաչումն է հիմքը որևէ բանի նկատմամբ սեփականության իրավունքի հավակնության: Ինչո՞ւ է Հայաստանը հայրենիք, որովհետև ստացված է իբրև ժառանգություն, և այդ ժառանգությունն անձեռնմխելի է: Այդ ժառանգության վրա պետք է գուրգուրալ, այն պետք է խնամել, այն պետք է սիրել:
Հայրենիքի գաղափարն ի սկզբանե ներկա է եղել հայի գիտակցության մեջ, քանի որ այն հիմքից ի վեր ձևավորված է ժառանգության գաղափարի վրա: Հայկից հետո հայը ժառանգականությամբ կապվում է իր զբաղեցրած տարածքին` իբրև հայրենիք, իբրև «սեպհականություն»: Հետևաբար, հայի հայրենասիրությունը պետականության և իշխանության կողմից արհեստականորեն ներմուծված իրականություն չէ, այլ պատմական հիշողությամբ փոխանցված ինքնության և ինքնագիտակցության բնորոշ հատկանիշներից մեկը: Հետևաբար, չի կարելի համաձայնել Լև Տոլստոյի այն հաստատման հետ, թե «հայրենասիրությունն ստրկություն է»: Իշխանությունները փոփոխվել են, սակայն հայրենասիրությունը մնացել է նույնը` նույն տարածքի և նույն արժեքների նկատմամբ անմնացորդ նվիրվածությամբ:   
Հայրենիքի նկատմամբ կապվածության և սիրո այդ համատեքստում պետք է տեսնել նաև հայի թվացյալ պաշտամունքն օտար աստվածներին, որոնց փորձել է հայացնել` անգամ Հայկին աստվածության պատմուճանով զգեստավորելով: Հայկի Աստծուն կորցնելուց հետո բնականաբար հայը պետք է փորձեր նոր աստվածներ կերտել` նրանց հայաշունչ, հայախոս և հայաբարբառ դարձնելով:
Մինչդեռ քրիստոնեությամբ հայրենասիրական զգացումը չի թուլանում, ինչպես կցանկանային տեսնել ոմանք, այլ ավելի ամրանում և զորանում է` ճշմարիտ աստվածճանաչության միջոցով աստվածասիրությամբ ձեռք բերված հայրենիքի իսկական արժեքի գիտակցության ամրապնդումով: Զարմանալ միայն կարելի է Ե դարի մեր հեղինակների քրիստոնեական զգացումի ուժականությամբ (կարծես հազարամյա քրիստոնեության ժառանգորդները լինեն), միևնույն ժամանակ հիանալ` իրենց հայրենասիրության խորությամբ:
Որքան էլ չկամենան քրիստոնյա աստվածասիրության և հայրենասիրության բացահայտ և թաքուն հակառակորդները, քրիստոնեության ընդունումն ինքնին հայրենասիրության դրսևորում էր: Մեկ Աստծո` Հայկի Աստծո հովանու տակ ժողովել ազգն ու հայրենիքը` այս պետք է եղած լինի Տրդատ արքայի մտածումն ու նպատակը, այլապես անիմաստ կլիներ նրան «Մեծե պատվանունով զարդարելը: Զանազան ու զարմանազան հունական և պարսկական չաստվածների միջև տարուբերվող ժողովրդին միասնության շաղախ էր անհրաժեշտ, որը եղավ քրիստոնեությունը: Գրիգոր Լուսավորչի մասին խոսելիս բոլոր մատենագիրներն էլ ակամա վկայում են, որ նա որևէ հավակնություն չուներ և չէր էլ կարող ունենալ Հայաստանի ամբողջական քրիստոնեացման առաջամարտիկը լինելու: Ուղղակի հանգամանքներն ընթացան այդ կերպ… բարեբախտաբար:
Խորենացին աներկբայորեն Գրիգոր Պարթևի` Տրդատի մոտ ծառայության մտնելու նպատակը ներկայացնում է իբրև «զհայրենեացն հատուցանել զպարտիս»: Խորոնք գյուղում ծնված և մաքուր հայկական արյուն ունեցող Մովսեսը Մեծ Հայքը համարում է պարթևազգի Գրիգորի հայրենիքը և շեշտում վերջինիս հայրենասիրությունը, որը հաղթող է դուրս գալիս տոհմական և արյունակցական թշնամանքի նկատմամբ: «Պարտք հայրենիքի նկատմամբ». այս հասկացությանն առաջին անգամ հանդիպում ենք քրիստոնյա Խորենացու մոտ` քրիստոնյա Գրիգորի մասին խոսելիս:
Աստվածասիրության և հայրենասիրության ամուր միաձուլումն արդեն իսկ տեսնում ենք 371 թվականին` Ձիրավի ճակատամարտի ժամանակ: Նույն պարթևազգի Գրիգորից սերած Ներսես կաթողիկոսը, հավասարապես զորացած աստվածասիրությամբ և հայրենասիրությամբ, բարձրանում է մերձակա Նպատ լեռը` Հայկի մարդացած Աստծուն մասնակից դարձնելով հերոսամարտին: «Ահա հաղթելու գաղտնիքը», բացականչում է Գարեգին Նժդեհը, ով չի թաքցնում իր հիացմունքը պատմական այս «վեհ պատկերի» հանդեպ` «ապրելով և վերապրելով այդ կախարդիչ պատկերի գեղեցկությունն ու վեհությունը»: Ինչպիսի՛ անհամապատասխանություն այսօր իբրև հեթանոս և իբրև քրիստոնեության հակառակորդ ներկայացվող անձնավորության կերպարի հետ…
Նույն Նժդեհը «Հայրենիք» վերնագիրը կրող իր բանտային գրառումի մեջ հայտարարում է. «Հայաստան երկիրը հայրենիք դարձրին Մեսրոպի այբուբենը, Մամիկոնյանների ուխտը և Բագրատունիների շինարարական մեծագործությունը»: Ո՞ւր են այստեղ Արամազդն ու Վահագնը, ո՞ւր են քրմերն ու մեհյանները:
«Երբեք և ոչ մի տեղ` առանց հոգևոր Հայրենիքի». սա նույն Նժդեհի բնաբաններից է, որ շեշտում է հոգևորի և հայրենիքի միասնության անհրաժեշտությունը: Եվ այդ լավագույնս դրսևորվում է իր նշած Մամիկոնյանների ուխտի մեջ` «վասն Յիսուսի, վասն հայրենեաց», «Աստծո և հայրենիքի համար»: Չկա սրանից ավելի բարձր և վեհ նպատակ. այս երկու  սկզբունքից որևէ մեկի կորուստը ճակատագրական է հայի համար: Այն հղի է ինքնության կորստով, ինչի դեպքում սկսում է գործել քրիստոնյա հեղինակների մոտ երբեք չհանդիպած «որտեղ հաց, այնտեղ կաց» սկզբունքը. հաց` Աստծո, և ֆիզիկական ժամանակավոր գոյություն` հայրենիքի փոխարեն: Եթե Աստծո փոխարեն ավելի կարևոր է հացը, ապա այդ հացը կարելի է ձեռք բերել նաև այլուր: Ստամոքսը պաշտող անձնավորությունը չի կարող հայրենիք ունենալ: Հետևաբար, հայրենիքը սոսկ կենսական տարածք չէ` հարմարավետ ու ապահով պայմաններ առաջարկող, «մշակելի և բնակելի երկիր չէ» (Գ. Նժդեհ), այլ անօտարելի սրբություն` Աստծո կողմից մեր հոգածությանը հանձնված:
Հայրենիքի մասին նման ըմբռնումի և հայրենիքի համար անմնացորդ հանձնառության փայլուն օրինակ է 1441 թվականին հայրապետական Աթոռի տեղափոխությունը Սսից Էջմիածին: Առանց խոր և պայծառատես հայրենասիրության անբացատրելի և անհասկանալի կմնա Թովմա Մեծոփեցու և մյուս լուսամիտ վարդապետների արարքը` Արարատյան երկրի սրտում վերահաստատելու մինչ այդ մնայուն կերպով աստանդական հայրապետական Աթոռը: Անիմաստ էր Աթոռի տեղափոխությունը, եթե Էջմիածինն ու իր շրջակայքը հայրենիք չէին, քանզի Էջմիածինը ոչնչով ավելի լավ վիճակում չէր, քան Սիսը: Սակայն այդ մարդիկ տեսնում էին իրենցից հինգ հարյուր տարի հետո, քանի որ լուսավորված էին աստվածասիրությամբ և հայրենասիրությամբ: Անձնապես իրենք կաթողիկոսության չէին ձգտում, ոչ էլ մասնավոր կաթողիկոսի կարիք ունեին. Ախթամարի կամ Գանձասարի կաթողիկոսները հեռվում չէին: Նրանց նպատակը ազգի ու հայրենիքի փրկությունն էր` ընդհանրական հայրապետության և Ս. Էջմիածնի խորհրդի շուրջ հավաքել հայության բեկորները, որն էլ իրականացավ, ինչը իրենք տեսան հոգու աչքերով: 
Այդ իսկ պատճառով, երբ թշնամին սպառնաց Աստծո իջման վայրին և հայրենիքի սրտին` Էջմիածնին, «խենթերը գտան հնար» (Պ. Սևակ), և եղավ Սարդարապատի հրաշքը: Դարձյալ աստվածասիրության և հայրենասիրության միաձուլումը և դարձյալ հաղթանակ` ավաղ, ցանկալիից շատ ավելի ուշ: 
Արցախյան գոյամարտի ժամանակ մոռացության մատնված աստվածասիրության և հայրենասիրության մղումները նորից հորձանք տվեցին, և նորից հաղթանակով պսակեցին մեր ճակատները:
Ուստի միանշանակ է, որ հային ի վերուստ տրված են երկու առաքինությունների` աստվածասիրությանն ու հայրենասիրությանը, հավատարիմ լինելու և մնալու առաքելությունը, քանզի եզակի է մեր ծնունդը, եզակի` մեր պատմությունը, եզակի պետք է լինի նաև մեր ապագան:
Մնում է որոշել և հաստատագրել, թե որն է հայրենիքի հասկացողությունը: «Հայրենիքը ոչ միայն անցեալ ու ներկան է, այլև գալիքը… հայրենիքը խորացող էութիւն է. արտաքին նուաճում չէ, այլ` ինքնանուաճում, ինքնամշակում» (Գ. Նժդեհ), ավելացնենք` ինքնաճանաչում: Ըստ այդմ հայրենիքը միայն այս պահին մեր զբաղեցրած տարածքը չէ, այլ նաև այն տարածքները, որոնք անցյալում եղել են հայինը և գալիքում նույնպես լինելու են: Այլ կերպ ասած, հայրենիքն այն է, ինչ քո անանձնական սեփականությունն ես համարում: 
Ես այս ճշմարտությունը խորապես զգացի, երբ անցած տարիներին երիցս այցելեցի Արևմտյան Հայաստան, Կիլիկիա և Փոքր Հայք: Հակառակ առարկայական դաժան և ցավալի իրականության, ես այդպես էլ չկարողացա ինքս ինձ համոզել, որ այն իմ սեփականությունը չէ, իմ հայրենիքը չէ: Զարմանալի էր և տարօրինակ, սակայն ես ամենուրեք ինձ տեր զգացի և երբեք` օտար հյուր: Այդ զգացողությունը սենտիմենտալիզմի արդյունք չէր, այլ մի ներքին ինտուիտիվ զգացումի, որը բացատրել ոչ մի կերպ չեմ կարող և ի վիճակի չեմ: Բայց մի բանում վստահ եմ. «կորուսյալ հայրենիքում» ես հասկացա և ըմբռնեցի տարածքից և ժամանակից դուրս հայրենիքի հասկացողությունը:
Այդ առումով առավել անչափելի տարողություն է մեր հոգևոր հայրենիքը` մեր դավանանքն ու եկեղեցին, որը դարձյալ հնարավոր չէ սահմանափակել ինչ-որ տարածքի և ժամանակի պարունակներում, և հնարավոր է զգալ կրկին ենթագիտակցական ներըմբռնողականությամբ:
«Որքան վսեմ է ժողովրդի հասկացողությունը հայրենիքի մասին, այնքան զորավոր է նրա երկիրը, նրա հայրենասիրությունը» (Գ. Նժդեհ):
Սակայն հայրենասիրության մասին խոսելիս պետք է նաև որոշակի զգուշավորություն ցուցաբերել, քանզի լիակատար կերպով համաձայն ենք անգլիացի հրապարակախոս Սեմուել Ջոնսոնի հետևյալ հաստատման հետ` «Հայրենասիրությունը սրիկաների վերջին հանգրվանն է»: Հայրենասիրությունը բնականաբար առավել պետք է դրսևորվի և դրսևորվում է ճակատագրական պահերին. նույն ճակատագրական պահից էլ սովորաբար օգտվում են սրիկաները: 
Ցավոք, մեր պատմությունը շարունակաբար եղել է ճակատագրական պահերի հերթականություն` ժամանակի առումով չնչին դադարներով: Հայրենասիրության ալիքի վրա միշտ էլ ազգի սերուցքն իրեն դրել է հայրենիքի զոհասեղանին, իսկ պտուղներից օգտվել է հիմնականում ազգի մրուրը: Այդ նույն պատճառով պարբերաբար ազգը զրկվել է իր սերուցքից և մնացել մրուրի հույսին: Այդ է պատճառը նաև, որ պատմական նման իրավիճակից հետո ազգը միշտ հայտնվել է հոգևոր ճգնաժամի մեջ, քանի որ սերուցքը վերացել է, և մնացել է մրուրը: Միակ դրականն այստեղ այն է, որ զարմանահրաշ կերպով նույն այդ մրուրից ձևավորվել է նոր սերուցք: 
Միմիայն այս իմաստով և այս տեսանկյունով կարելի է համաձայնել մեծ Գյոթեի այն հաստատման հետ, ըստ որի «հայրենասիրությունը պատմության կործանումն է»: Հայրենասիրության ցանկացած պոռթկում փորձում է փոխել և հաճախ էլ փոխում է պատմության ենթադրվող ընթացքը, սակայն ցավոք դրան հաջորդող թվացյալ երանական շրջանը խեղաթյուրվում և աղավաղվում է` զանազան պատեհապաշտերի և սրիկաների կողմից հայրենասիրության շահարկումով:
Այս հիվանդությունը կարծես թե շատ հեշտ է ախտորոշել, սակայն դժվար` կանխարգելել: Եվ արդյունքում լինում է այնպես, որ ձեռք բերված հաղթանակների արդյունքները «մսխվում են», և հոգևոր վերելքի փոխարեն ազգը հայտնվում է դաժան և ստորացուցիչ դեպրեսիայի մեջ: Մինչ անհրաժեշտ է հայրենասիրություն դաստիարակել մանկուց և դրա համար էլ օրինակներ տալ ամեն քայլափոխի: Այս իմաստով թերևս շատ բան անհրաժեշտ իսկ չէ, այլ պարզապես հստակ գաղափարական դաստիարակության մարտավարություն է պետք: 
Եթե փորձենք պատասխանել այն պարզունակ հարցին, թե` «արդյո՞ք հայրենասեր ենք մենք», ցանկալի կլինի դրական պատասխան տալ, սակայն իրականությունն առավել քան հեռու է այդ ցանկալիից: Հայրենասիրության և հայրենապաշտության իսպառ բացակայության կարող ենք հանդիպել ամեն քայլափոխի: Ընդամենը մեկ օրինակ բերենք: Ո՞ւր են մեր հայրենիքի և պետականության դրոշները, քանի՛ հարյուր կիլոմետր պետք է անցնել ինչ-որ մի շինության վրա ծածանվող, հաճախ ծվեն-ծվեն եղած, գունաթափված և հարգանքի ոչ մի զգացում չարթնացնող մի կտոր տեսնելու համար: Միմիայն Թուրքիայի նախագահի գալուստը եղավ պատճառ, որ օդակայանից մինչև նախագահական պալատ ընկած հատվածում մի քանի դրոշներ տեղադրվեն, այն էլ կարծես ամաչելով: Բարձրացեք Ծիծեռնակաբերդ, այնտեղ ոչ մի դրոշ չեք տեսնի. միայն թանգարանի շենքի մի անկյունում ամաչկոտ կերպով իրեն ցույց է տալիս եռագույն դրոշն այնպես, կարծես պատահական կերպով է այնտեղ հայտնվել: Վերջերս մեր բարձրաստիճան եկեղեցականներից մեկն անհատական հանդիպման ընթացքում երկրի ամենաբարձր ղեկավարության առջև դրել էր սույն հարցը և պատասխան ստացել, թե` «դեռ դրա ժամանակը չէ»: Իսկ ինչի՞ ժամանակն է դեռ. միայն աշխատավարձեր բարձրացնելու, գրասենյակները ժամանակի վերջին ճիչով նորոգելու և պատեհ-անպատեհ առիթով ամենաթանկանոց ծառայողական մեքենաներով նույնիսկ ամենաստորին պաշտոնյաներին ապահովելո՞ւ ժամանակն է: Ցավոք մեր իրականության մեջ հայրենասիրությունը հաճախ նույնանում է անթաքույց և անամոթ եսասիրության հետ: Անձնական հարստությունը փորձ է արվում ներկայացնել իբրև հայրենիքի հարստություն, սակայն նվազագույն իսկ հնարավորության դեպքում այն տեղափոխվում է արտասահման: Այնտեղ է տեղափոխվում նաև հայրենիքի համար ամենաթանկագինը` նոր սերունդը: Հնարավորություն ունեցողների մեջ արդեն ամենատարածված երևույթը դարձել է իրենց զավակներին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում լույս աշխարհ բերելը: «Հայրենիք» են երգում, սակայն իրենց զավակներին անձեռնմխելի են դարձնում հայրենիքի նկատմամբ պարտավորություններից, որպեսզի նրանք մեծանան կոսմոպոլիտ հայացքներով և անհրաժեշտության դեպքում լքեն հայրենիքը` հայրենիքի նկատմամբ միմիայն պահանջատիրական և իրավատիրական նկրտումներ ունենալով:
Եթե ազգն սկսում է «ավետյաց երկիր» համարել մեկ այլ երկիր, քան իր հայրենիքն է, դա կոլեկտիվ դեգրադացիայի և ինքնասպանության ամենախորացված փուլն է, ինչից կարելի է դուրս գալ միմիայն հերոսական ճիգերի և ինքնազոհության շնորհիվ: Ազգի ապագան չի կարելի կապել որևէ մեկ այլ բանի հետ, եթե ոչ միմիայն հայրենիքի` հոգևոր և նյութական. սա պետք է հասկանալ և միմիայն այս ուղղությամբ գործել: Ինչպե՞ս կարելի է թույլ տալ, որ ուրիշի երկիրը բռնազավթած օտարն նույն այդ բռնազավթած տարածքն իր համար «վաթան» համարի, մինչ սեփականատերը խորթություն ապրի այդ նույն տարածքի հանդեպ:
Այստեղ անհրաժեշտաբար արդեն պետք է անդրադառնանք հայրենասիրության և ազգասիրության փոխկապակցվածությանն ու փոխլրացմանը: Չկա հայրենասիրություն առանց ազգասիրության, և ազգասիրությունն անիմաստ է առանց հայրենասիրության: Ազգասիրությունը հայրենասիրության անհրաժեշտ բաղկացուցիչն է. հայրենասիրությունն էլ ազգասիրության մեջ ներթափանցված է: Այս երկուսի տարանջատումը կարող է աղաղակել այն մասին, որ ճշմարտության փոխարեն կեղծիք է առաջարկվում: Եթե որևէ մեկի մոտ այս երկուսն անբաժան և անբաժանելի չեն, ուրեմն կեղծ դրամ է ձեր առջև, ուրեմն պետք է զգուշանալ:
Դարձյալ վերադառնանք Ավետարանին: «Պիտի սիրես քո ընկերոջը, ինչպես քո անձը» (Մատթ. ԻԲ 39): Աստվածասիրության մեծագույն պատվիրանից հետո իբրև հաջորդ կարևորագույն պատվիրան, ինչից «կախված են օրենքն ու մարգարեները», Հիսուս ներկայացնում է ընկերոջը  (որ նշանակում է թե` մերձավորին, ազգակցին, հայրենակցին) դարձյալ անպայմանավոր սիրելու անհրաժեշտությունը: «Պիտի սիրես ինչպես քո անձը»: «Եվ չկա մեկը, որ ինքն իրեն ատի», ասում է Պողոս առաքյալը (Եփես. Ե 29): Ուրեմն որքան բնական և հասկանալի է սեփական անձի նկատմամբ սերն ու գուրգուրանքը, նույնքան բնական, հասկանալի և անօտարելի պետք է լինի «ընկերոջ» նկատմամբ սերը: Հակառակ դեպքում ինքնասիրության բնական վիճակը այլանդակ եսասիրության կվերածվի: 
Հիսուսի կողմից այս երկու պատվիրաններից բխող եզրակացությունը առավել քան հստակ է: Եսասերը չունի ոչ Աստված, ոչ հայրենիք, ոչ ազգ. իր անձից բացի չունի ոչինչ: 
Եսասերը չի կարող սիրել Աստծուն, չի էլ ցանկանում հավատալ Նրա գոյությանը, քանի որ Նա խոչընդոտ է իր անձնակենտրոն եսասիրությանը հագուրդ տալու մեջ: Աստված խանգարում է եսասերին` սեփական անձը տիեզերքի կենտրոն համարելու մեջ, ուստի իր սեփական անձից կարևոր որևէ մեկը չի կարող լինել և չպետք է լինի: Հետևաբար եսասերի գերագույն երազանքն է, որպեսզի Աստված գոյություն չունենա: Եսասերը չի կարող սիրել հայրենիքը, քանզի հայրենիքը զոհաբերություն է պահանջում, ինչին անընդունակ և անպատրաստ է եսասերը: Եսասերի «հայրենասիրությունը» հայրենիքին չի ծառայում, այլ սեփական անձին: Եսասերի համար հայրենիքն իր սեփական ունեցվածքն է սոսկ, որ միմիայն իրեն է ծառայում: Եսասերի համար հայրենական ժառանգությունն անհրաժեշտ է, որպեսզի նա Ե դարի եկեղեցու կամ որևէ մեկ այլ շինության վրա մեխով փորագրի այսպես թե այնպես մոռացության դատապարտվելիք իր սին անունը:  Եսասերը չի կարող սիրել ազգը, քանզի ագը ծառայություն է պահանջում, ինչը երբեք եսասերի սրտով չէ: Եսասերի կարծիքով ազգը պետք է ծառայի իրեն, և ազգը շնորհակալ պետք է լինի իր նման «մեծությանը» ազգային հավաքականության մեջ ընդունելու հնարավորության համար: Եսասերի համար ազգն արժեք ունի սոսկ այն պատճառով, որ ինքը պատահաբար այդ ազգին է պատկանում: 
Այդ իսկ պատճառով եսասերը շատ հեշտությամբ է փոխում և իր Աստծուն, և իր հայրենիքը, և իր ազգը: Կարծում եմ, այստեղ հասանք ազգասիրության և ազգայնամոլության հոգեբանական սահմանին: Եսասերը չի կարող լինել ազգասեր, սակայն նա հեշտությամբ կարող է լինել ազգայնամոլ: Ազգասերը սիրում է սեփական ազգը, սակայն չի արհամարհում և չի ատում մյուս ազգերին: Ազգայնամոլը ոչ թե սիրում է իր ազգը, այլ պարզապես ատում է մյուսներին: Ո՞րն է այդ ատելության պատճառը: Իր ազգը բարձր է մյուս ազգերից, քանզի «ինքը» հենց այդ ազգին է պատկանում: Այդ փաստն արդեն իսկ բավարար է եսասերի համար, որպեսզի նա ատի մյուս ազգերին: Սեփական անձի բացառիկության զգացումը եսասերը պատճենում է այն հավաքականության վրա, որին փորձում է պատկանել:
Եթե վերլուծենք պատմությունը, կտեսնենք, որ բոլոր ազգայնամոլներն էլ սեփական անձի կարևորությունը գերագնահատելու հիվանդագին վիճակի մեջ են եղել: Հաճախ էլ այդ նույն ազգին լիարժեք չպատկանելու պատճառով թերարժեքության բարդույթի տառապագին վիճակն է նրանց հասցրել այդ հոգեվիճակին:  
Այստեղ պետք է մեկ հաստատում ևս անել` լիակատար պարզության համար: Աստվածասիրությունից, հայրենասիրությունից և ազգասիրությունից հեռու ամեն անձ անպայմանորեն եսասեր չէ, սակայն ցանկացած եսասեր անպայմանորեն զուրկ է այս երեք առաքինություններից:
Եթե փորձենք որոշել ազգասիրության և ազգայնամոլության սահմանը, պետք է այն հաստատումն անենք, որ մեկը հիմնված է սիրո, մյուսը` ատելության վրա: Առաջինը սիրում է իր սեփական ազգը, երկրորդն առանց որևէ պատճառի ատում և արհամարհում է մյուս ազգերին: Սիրո մեջ ատելություն չի կարող լինել: Այնտեղ, որտեղ ատելությունն է, այնտեղ մոլեռանդությունն է: Ազգայնամոլությունը մոլեռանդություն է, ինչը միայն դժբախտություն կարող է բերել, ինչպես և բերել է միշտ:
Հայերենն ի վիճակի է արտահայտելու այս երկուսի տարբերությունը, սակայն եվրոպական շատ լեզուներում այս երկուսն էլ արտահայտվում են «նացիոնալիզմ» եզրույթով, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից ի վեր գործածվում է միայն բացասական երանգով, որ ազգայնամոլությունն է: Ուստի այսօր հայը դժվարություն ունի եվրոպացուն և ամերիկացուն սեփական ազգասիրությունն իբրև դրական հատկանիշ ներկայացնելու մեջ: Սրանից օգտվելով, մեր հայտնի և անհայտ թշնամիները մեզ պատեհ և անպատեհ առիթներով մեղադրում են նացիոնալիստական հակումներ ունենալու մեջ: Սակայն ես կարծում եմ, որ մենք ոչ մի պարտավորություն և պարտականություն չունենք ուրիշին ապացուցելու մի բան, որն ընդունակ չէ հասկանալու: Եվ սա նորություն անգամ չէ մեր պատմության մեջ:
Մեզ չեն հասկացել պարսից արքաները, մեզ չեն հասկացել հռոմեական և բյուզանդական կայսրերը, մեզ չեն հասկացել արաբական խալիֆները, մեզ չեն հասկացել խաչակիրները, մեզ չեն հասկացել թուրք սուլթանները, մեզ չեն հասկացել ռուս ցարերը, մեզ չեն հասկացել խորհրդային քարտուղարները, մեզ չեն հասկանա Եվրախորհուրդն ու Միացյալ Ազգերի Կազմակերպությունը: 
Մեզ հաճախ չենք հասկանում և մենք: «Արդյոք մի բան հասկանո՞ւմ եք հայից…», հարցնում է Դերենիկ Դեմիրճյանը և պատասխանում` «տարօրինակ, հանելուկային արարած…»: «Ինչպե՞ս ճանաչես նրան, ինչպե՞ս չափես», դարձյալ հարցնում է և դարձյալ պատասխանում` «իր չափը չափազանցն է, զարմանալիորեն հավասարակշռված ծայրահեղությունը»: Եվ այս ամենի մեջ մեծ գրողը կարողանում է նկատել հայի աստվածասիրությունը` «իր պատմությունն ամենամեծ կրոնական պատերազմների պատմություն է և այս չաղոթող ցեղի Նարեկացու շուրթերից թռավ աղոթքի ամենաբարձր թռիչքն առ Աստված», հայրենասիրությունը` «ամենից աննպաստն իր երկրի դիրքն է, ինքն ամենից համառ կառչեց նրան», ազգասիրությունը` «մի օր էլ տեսար, ողջ կարողությունը կտակեց ազգին»:    
Ուստի բավ է, որ մենք մեզ հասկանանք, և մեր ներկան ու ապագան կառուցենք աստվածասիրության, հայրենասիրության և ազգասիրության ամուր խարիսխի վրա, որ մեր ինքնության պահպանման երաշխիքներն են: Իբրև «կյանքում երբեք հուսահատություն չտեսած» ժողովուրդ պետք է հավատարիմ մնանք մեր պատմությանն ու ժառանգությանը: Պետք է հասկանանք ընդհանրապես, որ իբրև մարդ պարտք ունենք Աստծո, իսկ իբրև հայ` հայրենիքի և ազգի նկատմամբ:  
Իմ մտածումներն ուզում եմ ավարտել ռուս մտավորական Իվան Իլյինի խոսքերով, որոնց հետ լիարժեք համաձայն եմ. «Ամեն ժողովուրդ ունի ազգային բնազդ, որը տրվել է նրան բնությունից (իսկ դա նշանակում է` Աստծուց), և Հոգու շնորհներ, որոնք հեղվում են բոլոր արարածների Արարչից: Եվ յուրաքանչյուր ժողովրդի բնազդն ու ոգին ապրում են յուրովի ու ստեղծում թանկագին յուրահատկություն: Մենք պիտի թանկ գնահատենք այդ յուրահատկությունը, փայփայենք այն, ապրենք նրանում և ստեղծագորձենք նրանով: Այն տրված է մեզ վաղուց ի վեր` սաղմնային վիճակում, իսկ նրա բացվելը հանձնարարվել է մեզ մեր ամբողջ պատմության ընթացքում: Բացելով այն, իրականացնելով այն, մենք կատարում ենք մեր պատմական նախասահմանված դերը, որից հրաժարվելու ոչ իրավունք ունենք, ոչ էլ ցանկություն: Քանզի յուրաքանչյուր ազգային առանձնահատկություն յուրովի է բացահայտում Աստծո Հոգին և յուրովի փառաբանում Տիրոջը: Ամեն ժողովուրդ յուրովի է ամուսնանում, ծնում, հիվանդանում ու մեռնում. յուրովի է բուժվում, աշխատում, տնտեսավարում և հանգստանում. յուրովի է տխրում, արտասվում, զայրանում ու հուսահատվում. յուրովի է ժպտում, կատակում և ուրախանում. յուրովի է քայլում ու պարում. յուրովի է երգում և ստեղծում երաժշտություն. յուրովի է խոսում, արտասանում, սրամտում և ճարտասանում. յուրովի է դիտում, մտահայում ու ստեղծում գեղանկարչություն. յուրովի է հետազոտում, ճանաչում, խորհում և ապացուցում. յուրովի է մուրացկանություն, բարեգործություն և հյուրասիրություն անում: Յուրովի է տներ և տաճարներ կառուցում: Յուրովի է աղոթում և հերոսություն գործում: Նա յուրովի է ոգով վեր բարձրանում և ապաշխարում: Յուրովի է կազմակերպվում: Ամեն ժողովուրդ ունի իրավունքի և արդարության սեփական բացառիկ զգացում, այլ բնավորություն, այլ կարգապահություն, այլ պատկերացում բարոյական իդեալի մասին, այլ կենցաղաձև, այլ եկեղեցականություն, այլ քաղաքական երազանք, այլ պետական բնազդ: Մի խոսքով, յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի այլ, առանձնահատուկ հոգևոր կենսաձև և հոգևոր-արարչագործ ակտ: Այդպես է տրված բնությունից և պատմությունից: Այդպես է և բնազդի, և հոգու մեջ:  Այդպես է բոլորիս տրված Աստծո կողմից: Եվ դա լավ է: Դա հոյակապ է»:
Կարծում եմ, ամեն ինչ ասված է: Ավելացնելու բան այլևս չունենք:


ԱՍՏՎԱԾԱՇՈՒՆՉԸ և ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ


 Աստվածաշնչում ժողովրդավարության ըմբռնումը չկա: Առաջին հայացքից սա կարող է ժողովրդավարների վրա սխալ տպավորություն թողնել, թե Աստվածաշունչը դեմ է ժողովրդավարությանը: Մինչդեռ այդպես չէ:
Ուսումնասիրելով մարդկային հասարակության պատմությունը և որպես տիպար վերցնելով Իսրայելը` տեսնում ենք, որ Աստված հստակ կարգ է սահմանել մարդկության համար, որը ոչ թե դեմոկրատիա է, այլ թեոկրատիա` աստվածապետություն: Այսինքն` գլուխը Աստված է, և սկզբում նույնիսկ թագավորներ չկան, դատավորներն են ղեկավարում երկիրը, իսկ ղեկավարն Աստված է: Պետությունը ղեկավարվում է Աստծո կողմից, Մովսեսը ստանում է Տիրոջից պատվիրանները և բերում  հրեաներին: Բայց ինքը թագավոր չէ, ինքը ո՛չ որոշում է, ո՛չ վճռում և ո՛չ էլ հաստատում կամ դատում: Ինքը ո՛չ օրենսդիր իշխանություն է, ո՛չ գործադիր իշխանություն և ո՛չ էլ դատական իշխանություն. ամեն մի իշխանություն Տիրոջն է պատկանում: Այդ ամենը Մովսեսը ներկայացնում է իբրև Աստծո տված: Նա ոչինչ չի ստեղծում, նա այդ ամենը փոխանցում է Տիրոջից: Որևէ հարց եթե ծագում է, պատասխանն ակնկալվում է Աստծուց, ոչ թե որևէ մի իշխանությունից: Հրեական միջավայրում, եթե դատավոր ասում էլ ենք, ապա այսօրվա դատավորը չէ, այլ առաջնորդն է, որը հետևում է, որ ժողովուրդն ապրի Աստծո պատվիրաններով: Երբ ուսումնասիրում ենք հրեաների պատմությունը, ապա տեսնում ենք, որ միակ ժողովուրդն է, որ շեշտված ձևով թեոկրատիկ է և թագավոր չունի:    Արքայական և ազնվականական հիմքի վրա չէ նրանց պետությունը, և առաջնորդներն էլ ընտրվում են: Տեսնում ենք, որ այնտեղ ժառանգականություն չկա, իշխանությունը չի անցնում հորից որդուն: Այստեղ էլ ի հայտ է գալիս ժողովրդավարական գործընթացը: Առաջնորդները, սակայն, ընտրվում են ոչ թե ժողովրդի, այլ Աստծո կողմից, որը թելադրում է ընտրել մեկին: Եվ զարմանալին այն է, որ հրեա ժողովուրդը հին քաղաքակրթությունների կողքին միակն էր, որ չուներ թագավոր:
Բայց սա երկար չի տևում: Շրջապատված լինելով տարբեր ժողովուրդներով, որոնք ունեին թագավորներ, հրեաներն էլ կամաց-կամաց հեռանում են Աստծուց, ընկնում այլ ժողովուրդների ազդեցության տակ, ուզում են նաև թագավոր ունենալ: Աստվածաշունչն էլ է ասում, որ ժողովուրդը գնում է Սամուել մարգարեի մոտ  (այն ժամանակ մարգարեները մեծ հեղինակություն են վայելել) և ասում, որ իրենց համար թագավոր ընտրի, որովհետև բոլոր ժողովուրդներն ունեն թագավոր, իսկ իրենք չունեն: Սամուելը շատ վատ է ընդունում այս քայլը, որովհետև այստեղ նկատում է Աստծո կամքի դեմ ընդվզում, որովհետև աստվածային իշխանությունը ցանկանում էին փոխարինել մարդկային իշխանությամբ: Բայց երբ կամաց-կամաց հրեա հասարակության մեջ այդ պահանջը մեծանում է, Աստված ինքն էլ կարծես թե զիջում է և թույլ տալիս, որ Սավուղը օծվի թագավոր: Բայց Սավուղը հետագայում չափազանց վատ արարքներ է թույլ տալիս, և Աստված վերցնում է նրան շնորհված իշխանությունն ու տալիս է Դավիթին, և Դավիթը, որ խոնարհ ծագում ուներ, ընտրվում է թագավոր: Ինչպես տեսնում ենք, այս թագավորներն էլ ներկայանում են իբրև Աստծո օծյալ, քանի որ իրենց իշխանությունն ստանում են Աստծուց: Այս շրջանում թագավորը երբեք չի ընկալվում որպես միապետ կամ բռնակալ: Նա Աստծո ներկայացուցիչն է, որ պիտի ոչ թե իր օրենքով ղեկավարի ժողովրդին, այլ Աստծո: Լավ թագավորը նա է, ով Աստծո պատվիրանների համաձայն է ղեկավարում իր ժողովրդին: Դասական թագավորի կերպար է Դավիթը, ով մեղանչումներ ունի, բայց ունի նաև ապաշխարություն, դարձ, զղջում և հենց այդ ապաշխարության ճանապարհով էլ ցանկանում է տանել իր ժողովրդին:
Միջնադարում բոլոր թագավորներն ունեին խեղկատակներ, որոնք նրանց ճշմարտությունն էին ասում, բայց հետո թագավորները հաճախ գլխատում էին նրանց: Իսկ Հին Կտակարանում մարգարեներն ազատ են սաստելու իրենց թագավորներին և նրանց վերադարձնելու ճիշտ ճանապարհի` Աստծո օրենքի մեջ: Թագավորը երկրորդական է այնտեղ, որտեղ խոսքը վերաբերում է Աստծո օրենքին: Երբ Դավիթը մեղք է գործում, սպանում է մեկին և տիրանում է նրա կնոջը, Նաթան մարգարեն, որ ցնցոտիավոր մարդ էր, մտնում է պալատ: Եվ ոչ մեկը նրան չի արգելում մտնել թագավորի մոտ, որովհետև նա մարգարե է և Աստծո խոսքն է բերում: Եվ նա գալիս է ու առակ է պատմում. «Մի մեծահարուստ մարդ է լինում, որ ունենում է տասնյակ գառներ, ոչխարներ ու այծեր, և լինում է մի մարդ էլ, որ ունենում է մինուճար մի գառնուկ, որին իր հետ սեղան է նստեցնում և կերակրում է իր ափսեից: Եվ ահա մի օր այս մեծահարուստի տուն հյուր է գալիս: Նա զլանում է իր հոտից մի գառ մորթել` հյուրասիրելու իր հյուրին, և վերցնում է աղքատի միակ գառնուկին, մորթում է և հյուրասիրում»:
Եվ արքան ցատկում է տեղից ու բացականչում. «Այդ մարդը մահվան է արժանի», և Նաթանը պատասխանում է. «Այդ մարդը դու ես»:
Ուրեմն իրական դեմոկրատիան այն ժամանակ էր, քան այսօրվա ժողովրդավարական երկրներում: Այսօր ո՞վ կհամարձակվի նման բան ասել իր նախագահին: Սա ցանկացած դեմոկրատիայից բարձր է, և Աստվածաշունչն ասում է. «Դավիթը հասկացավ և ապաշխարեց»:
Ժողովուրդը շատ հաճախ է վերածվում ամբոխի, և դրա ցայտուն պատկերը կա Աստվածաշնչում` Հիսուսի հետ կապված: Երբ Պիղատոսը կանգնում է ամբոխի առջև և հարցնում. «Որի՞ն եք ուզում, որ ազատ արձակեմ: Հիսուսի՞ն, որ Քրիստոս է անվանվում, թե՞ այս Հիսուսին, որ Բարաբբան է», և ժողովուրդն ընտրում է Բարաբբային: Հետաքրքիրն այն է, որ երկուսն էլ Հիսուս են անվանվում:
Դեմոկրատիան կատարյալ լինել չի կարող: Այսօր «ժողովրդավարություն», «մարդկային իրավունքներ» հասկացությունները փոքր-ինչ սխալ են, որովհետև ավելի շատ մարդակենտրոն են և ոչ թե աստվածակենտրոն: Աստվածաշունչը դեմոկրատիային դեմ չէ: Աստվածաշունչն ասում է, որ պետությունը Աստծո կողմից հաստատված մի իրողություն է` մարդկային հասարակությունը ղեկավարելու համար, բայց այդ ամենը նախ և առաջ պետք է լինի աստվածակենտրոն: Թագավորությունը և իշխանությունը ձևերն են, նպատակը Աստծո օրենքը հարգելն է: Պետությունը միտված պետք է լինի Աստծո օրենքը հարգելուն: Ըստ եկեղեցու` ժողովրդավարությունը Աստծո օրենքը հարգելն է, ինչը որ այսօր բացակայում է շատ երկրներում: Դա եկեղեցու ցանկացած ժողովրդավարությունը չէ: Եթե անգամ Աստծո օրենքը չլինի, պետք է լինի բարոյական չափանիշը, բարոյական օրենսգիրք, որի շուրջը պետք է համախմբվի ամեն ինչ: Այսօր դեմոկրատիան չարաշահվում է, որի հետևանքով էլ կատարվում են հրեշավոր երևույթներ: Թագավորական իշխանությունն էլ, որն ինքնին վատ բան չէր, չարաշահվեց, երբ թագավորը շեղվեց աստվածային պատվիրանից և փորձանք ու պատուհաս  դարձավ ժողովրդի համար: Նույնը դեմոկրատիայի դեպքում է:
Ցանկացած երկրում այսօր կարելի է նստել ու քվեարկել, որ հայհոյանքը, եթե մինչև հիմա մեղք էր, այսուհետ մեղք չհամարվի, սակայն այդպես չի կարելի մոտենալ բարոյական հասկացություններին, վարվելակերպին և համամարդկային արժեքներին: Պետք է լինեն բարոյական չափանիշներ, որ նույնիսկ մեծամասնությունը իրավունք չունենա անտեսելու, բայց եթե հասարակության մեծամասնությունը չարաշահում է այն, արդեն մարդու իրավունքներն են ոտնահարվում: Այսօր եկեղեցին Արևմուտքում հայտնվել է լուսանցքային հատվածում, որովհետև համարվում է ավանդական նորմերով առաջնորդվող կառույց: Եկեղեցին դեմոկրատիային դեմ չէ և երբեք էլ չի եղել, բայց եկեղեցին նաև գտնում է, որ թագավորական իշխանությունը ղեկավարման ավելի նախընտրելի ձև է, քան ժողովրդավարությունը: Չերչիլն ասել է, որ դեմոկրատիայից վատ բան չկա, բայց դրանից լավն էլ չկա: Հետևաբար, Սուրբ Գիրքը մարդ և պետություն հարաբերությունները դիտարկում է այս ենթատեքստով և ասում է. «Հնազանդ եղեք ձեր իշխանություններին, որովհետև նրանք ձեր հոգիների համար են տքնում»: Իշխանությունը ոչ միայն աշխարհիկ, այլ նաև հոգևոր պետքերը հոգալու համար է: Նույն Աստվածաշունչն ասում է, որ եթե պետությունը չի հոգում քո հոգևոր կարիքները, ապա կարելի է ընդդիմանալ, բայց ոչ արյունահեղ միջոցներով: Պողոս առաքյալն ասում էր. «Հնազանդվե՛ք ձեր իշխաններին». դրանից մի քանի տարի հետո քրիստոնյաները նահատակվում էին` գազանների առջև նետվելով, խաչ հանվելով, այրվելով, որովհետև չէին հնազանդվում իշխանություններին, որովհետև իշխանությունները ստիպում էին հրաժարվել Աստծուց ու հավատից: Ուրեմն հնազանդվել պետք է այնտեղ, որտեղ չկա հակասություն Աստծո օրենքի հանդեպ:
Վերջերս ռուս եկեղեցին հայտարարեց. «Եթե ռուսական պետությունը դեմ լինի ռուսական ուղղափառ հավատքին ու խղճին, ապա ռուսական եկեղեցին ստիպված կլինի տարբերություն դնելու պետության և հայրենիքի միջև»: Ես նույնպես հայտարարում եմ, որ եթե ՀՀ կառավարությունն ընդունի այնպիսի օրենքներ, որոնք դեմ լինեն մեր հավատին ու խղճին, ստիպված կլինենք տարբերություն դնել հայրենիքի և պետության միջև: Եթե «հայրենիք» և «պետություն» իրողությունները նույնացնում ենք, ապա դրանք իրոք պիտի լինեն հավասար և պետք է նույնանան Սուրբ Գրքի օրենքներին: Եթե մենք քրիստոնյա ժողովուրդ ենք, ապա մեր դեմոկրատական պատկերացումները պետք է գնան դեպի Սուրբ Գիրք, և ժողովրդավարությունը պիտի նպաստի ոչ միայն նյութական բարեկեցությանը, այլ նաև հոգևոր փրկությանը, քրիստոնեական արժեքների ամրապնդմանը: Ժողովրդավարությունը չի կարող լինել քմահաճույքների բավարարում, մեծամասնությունը չի կարող իր քմահաճույքները պարտադրել փոքրամասնությանը կամ ընդհակառակը: Պիտի մի չեզոք բան լինի, որն էլ հենց Աստծո օրենքն է, որի հետ պետք է համաձայնեցվեն մնացած բոլոր որոշումները: Եթե եկեղեցու համար ծանր ու դժվար էր ծառայել միապետության ժամանակաշրջանում, ապա այսօր` ժողովրդավարության ժամանակաշրջանում, առավել ծանր է եկեղեցու ծավալած ծառայությունը, քանի որ ժողովուրդը (գոնե այդպես է հռչակվում) դասվում ավելի բարձր է դավանվում եկեղեցուց: Արևմուտքում այս հեռացումը տեսնում ենք. այն բոլոր օրենքները, որ ընդունվում են, դեմ են եկեղեցուն: Մարդը չի կարող իրավունքներ ունենալ, եթե պարտականություն չունի: Եթե պարտականության մեջ թերանում է, նա իրավունք չունի իր իրավունքից օգտվելու: Ցավոք, մենք այսօր թերանում ենք մեր պարտականությունների մեջ: Այսօր զանազան ֆորումներ ու սեմինարներ են անցկացվում, որտեղ խոսվում է մարդու իրավունքների  մասին, բայց չի խոսվում մարդու պարտականությունների մասին: Այն, որ մարդու պարտականություն է համարվում, դարձյալ դիտվում է մարդու իրավունքների ենթատեքստում: Օրինակ` բնապահպանական հարցը. մարդու պարտականությունն է պահպանել բնությունը, բայց դա էլ դիտվում է որպես իրավունք (մարդն իրավունք ունի մաքուր օդ շնչելու, մարդն իրավունք ունի կանաչ տարածքներում հանգստանալու և այլն): Բայց մարդն իրավունքից բացի ունի նաև պարտականություններ, որովհետև այդ ամենն ինքը չի ստեղծել: Բնությունը տրվել է մարդուն վայելքի համար, բայց ոչ փչացնելու, հետևաբար ժողովրդավարությունը հավասարակշռված է լինում, երբ որ Աստծո օրենքն աչքի առաջ ունենալով` ղեկավարվում են մարդկային պարտականություններով ու մարդկային իրավունքներով: Եթե ղեկավարն ուզում է որևէ բան փոխել, պետք է համաձայնեցնի եթե ոչ Աստվածաշնչի, ապա գոնե ինչ-որ բարձր բանի հետ: Իսլամական ֆունդամենտալիզմի մեղավորը արևմտյան թվացյալ քրիստոնյա հասարակությունն է: Երբ որ արևմտյան բարքերը մտան իսլամական երկրներ, իսլամները ահաբեկվեցին, սարսափեցին ու զգուշացան: Եվ իբրև պաշտպանական ռեակցիա` ծայր առավ իսլամական ֆունդամենտալիզմը, որովհետև նրանք չեն ուզում, որ այն արժեքները, որ իրենց աշխարհինը չեն, մտնեն իրենց կենցաղ: Հնդիկ մի մեծ մարդ` Գանդին, երկար ժամանակ քրիստոնեության մասին գաղափար չուներ: Ինքը հինդուիզմով ապրող մարդ էր` չնայած որ ծնված օրվանից տեսել էր անգլիացիներին ու շփվել նրանց հետ: Երբ ծանոթացավ Ավետարանին, ասաց հետևյալը. «Ես մինչև հիմա կարծում էի, թե քրիստոնեությունը սիգարն է ու վիսկին»: Այսինքն` անգլիացին, որ տիրել էր Հնդկաստանին, քրիստոնեական այլ արժեք չէր ներկայացրել բնիկներին, քան սիգարն ու վիսկին: Եվ հնդիկն այդ օտար քաղաքակրթության մեջ, այդ օտար մշակույթի մեջ, այդ օտար հավատքի մեջ, եթե տեսնում է միայն վիսկին ու սիգարը, բնականաբար պիտի ընդդիմանա, թշնամանա ու հակառակվի, բնականաբար պիտի արհամարհի նաև: Եվ այսօր իսլամը հակադրվում է քրիստոնեությանը ոչ թե որովհետև քրիստոնեությունն իրենից ցածր է դասում, այլ իր ճանաչած քրիստոնեությունը, իրոք, իրենից ցածր է: Երբ զրուցում ես մահմեդականների հետ,  իմանում ես, որ նրանց կարծիքով` քրիստոնյա լինելն անբարոյականություն է, եթե արվամոլներին թույլ են տալիս ամուսնանալ, եթե հարբեցողությունը թույլատրված է: Բայց քրիստոնեությունն այս ամենը չէ: Այս կարծրատիպերը, որ այսօր կան, հիմնականում մեր մեղքով են: Եվ այն բոլոր ահաբեկչական արարքները, որ կատարում են մահմեդականները քրիստոնյաների դեմ, իրենց իմացած քրիստոնյաների դեմ է, իրենց հասկացած ժողովրդավարական արժեքների դեմ է, որոնք ոչ մի ընդհանուր բան չունեն իրական քրիստոնեության և իրական քրիստոնեական արժեքների հետ:
Վերջերս Ինդոնեզիայում մի գիշերային ակումբ պայթեցրին, և մի քանի հարյուր մարդ մահացավ, և գրեթե բոլորը ավստրալացիներ էին: Մարդկային տեսանկյունից սգում ենք նրանց մահը, բայց առավել դառը մտորումների տեղիք է տալիս այն, թե ավստրալացիները, լինելով քրիստոնյա, ի՞նչ էին անում շաբաթ` լույս կիրակի գիշերը գիշերային ակումբում, եթե այդ ժամանակ նրանք պետք է նախապատրաստվեին առավոտյան պատարագին: Սա է տեսնում մահմեդականը և, բնականաբար, պետք է խորշանք ապրի այսպիսի քրիստոնեության նկատմամբ: Սա ժողովրդավարության սխալ պտուղն է, որ տեղի ունեցավ այն բանի հետևանքով, երբ դեմոկրատիան օգտագործվեց Աստծո օրենքներին հակառակ: Դեմոկրատիան լավ բան է, եթե գործում է Աստծո օրենքին համապատասխան: Մենք ձգտում ենք ժողովրդավարության, բայց չենք կարողանում հասնել իրական բարեփոխումների, և սա գալիս է քրիստոնեական արժեքների մեր գիտակցության կորստից: 20 տարի է` մեզանում ուզում են ժողովրդավարություն կառուցել, բայց չեն կարողանում` պատճառաբանելով, որ երիտասարդ պետություն է, որ ժամանակ ու փորձ է պետք, սակայն դա այդպես չէ:
Ինչու՞ 1991թ. այս երկիրը, որ տոտալիտար համակարգից նոր էր դուրս եկել, կարողացավ ազատ ընտրություններ իրականացնել: Ուրեմն ինչու՞ դրանից հետո այլևս այդպես չեղավ: Որովհետև, ասում են, երիտասարդ պետություն է և պիտի սովորի: Ու մինչև հիմա դեռ սովորում են: Մինչդեռ այսօր ժողովրդավարություն ենք քարոզում, բայց եղածը կորցրինք, բոլոր առաքինություններն ու ավանդականը կորցրինք` փոխարենը որդեգրելով հոռի երևույթներ:
Երբ եկեղեցին Աստծո օրենքներից է խոսում, ասում են, թե հոգևորականները թեոկրատիա են ուզում ստեղծել: Եկեղեցին իշխանության հասնելու նպատակ չունի: Այն ժամանակ, երբ իշխանությունը եղել է եկեղեցունը, ակամա է եղել, որովհետև պետություն չի եղել, ու եկեղեցին իշխանությունն իր ձեռքն է վերցրել և շատ լավ է կատարել այդ դերը: Ինչու՞ եկեղեցին տրամադրված չէ կրոնապետության, որովհետև Սուրբ Գիրքը նրան չի ուղղորդում դեպի թեոկրատիա, այլ ասում է, որ պետական իշխանությունն առանձին է, հոգևոր իշխանությունն առանձին, և մեկը մյուսին չպետք է խանգարի: Բայց երբ պետական իշխանությունը շեղվում է աստվածային օրենքից, հոգևոր իշխանությունը հենց նրա համար է, որ սաստի նրան: Երբ հոգևոր իշխանությունը ժամանակին դարձավ պետական իշխանություն, ներսից աղավաղվեց, քայքայվեց: Այն երկրներում, որտեղ կրոնապետություն է եղել, եկեղեցին ներսից աղարտվել է: Կաթոլիկ եկեղեցում, երբ պապն իրեն նույնացրեց աշխարհիկ պետության հետ, առաջ եկավ ինկվիզիցիան, որ այսօր խստորեն քննադատվում է: Ավետարանն այս երկու իշխանությունների միջև տարբերություն է դնում, որպեսզի մեկը մյուսին կարողանա հավասարակշռել, և ոչ մեկը չգերակայի: Հոգևոր իշխանությունը պիտի առանձին լինի պետական իշխանությունից, որպեսզի երբեք չգայթակղվի պետական իշխանություն ունենալու ցանկությամբ և սաստի պետական իշխանությանը: Ավետարանում ասվում է, որ պիտի գա մի ժամանակ, երբ ժողովուրդն ասելու է, թե ով է իրեն հաց տալու: Ուրեմն Աստծո օրենքը թողած` նյութականի հետևից ենք ընկնում: Կրոնապետությունն այն է, երբ նախագահը նաև կաթողիկոս է կամ ընդհակառակը: Եկեղեցին պետք է լինի այն զսպող երևույթը, որ կարողանա առաջ տանել հասարակությունը և պետությունը: Մեր հասարակությունը պետք է դառնա քրիստոնյա և պահանջի ունենալ էությամբ քրիստոնյա ղեկավար:
Այսօր քննադատության հիմքում ընկած է այն հոգեբանությունը, թե ինչու այս կամ այն ղեկավարի փոխարեն ինքը չէ: Այս դեպքում եկեղեցին, եթե 1 է քարոզում, 10 պիտի քարոզի, 10 է քարոզում, 100 պիտի քարոզի: Ամեն մեկն ազատ պիտի լինի իր ընտրությունը կատարելիս: Բայց ժողովուրդն այդ ընտրությունը չի անում: Աստվածաշունչն ասում է, թե հնազանդվեք ձեր իշխանություններին ոչ թե վախենալով, այլ խղճմտանքի ներգործությամբ: Երբեմն հարցնում են, թե ինչու են աղանդավորները շատանում: Որովհետև նրանք գիտեն, որ կաշառքով ու սիրաշահելով կարող են գրավել մարդկանց: Բայց հայ եկեղեցին դա չի կարող անել, և ցանկացած քրիստոնյա չպիտի կամենա դա անել: